Als geen ander verwerkt de Amerikaanse kunstenares Jenny Holzer taal in haar beeldend werk. Dat doet ze al bijna vijftig jaar. Haar kunst is altijd een reactie op de actualiteit, vaak op oorlogsgeweld. Want ‘ellende krijgt nu eenmaal meer aandacht dan het lieflijke.’
Gepubliceerd in de zaterdagbijlage FD Persoonlijk van het Financieele Dagblad van 6 mei 2023
Het is 1976. Als de nacht valt over New York, sluipt een jonge vrouw langs de gevels. Ze is op zoek naar lege plekken waarop ze haar affiches kan plakken. Het zijn niet de actieposters tegen racisme of onderdrukking waar de bewoners van de Big Apple aan gewend zijn, het is kunst.
De kunstenares heet Jenny Holzer. Ze heeft de prenten zelf gemaakt. En straks, als het licht wordt en de forenzen bezit nemen van de trottoirs, gaat ze opnieuw door de straten. Nu zoekt ze de blikken van de New Yorkers. Hoe reageren ze op haar affiches?
Een beeld zegt meer dan duizend woorden, zo luidt een gevleugelde uitdrukking. Toch zijn er beeldend kunstenaars die niet zonder taal kunnen. Ze verwerken woorden of complete citaten in hun objecten. Soms alleen maar omdat de vorm van letters zo aantrekkelijk is. Vaak verwijst zo’n tekst nadrukkelijk naar de werkelijkheid buiten het kunstwerk.
Van alle hedendaagse beeldend kunstenaars is er niet een die taal zo consequent toepast als de Amerikaanse Jenny Holzer (1950). In de bijna vijftig jaar dat de in Gallipolis (Ohio) geboren kunstenares werkzaam is, heeft ze een scala aan verschillende werkvormen gebruikt, maar altijd was taal dominant.
Dat is niet het enige wat haar werk kenmerkt. Holzer was altijd actueel en dat is ze nu, op 72-jarige leeftijd, nog steeds. Het bewijs is nu te zien in Düsseldorf (D). De Kunstsammlung Nordrhein-Westfalen richtte een grote overzichtstentoonstelling in van haar werk en er was, na bijna een halve eeuw kunstenaarschap, voldoende om uit te putten. Toch vond Holzer het nodig nieuw werk te maken waarin ze reageert op de oorlog in Oekraïne. Het bevat fragmenten uit reportages van de Verenigde Naties over misdragingen aan het front door Russische troepen. Getuigenissen over verkrachting, marteling en moord.
Holzers teksten zijn geen toelichtingen op haar artistieke werk. Het zijn verwijzingen naar de realiteit. Maar ze zijn subtiel zodat wij, de beschouwers, aan de slag moeten. Laat de kijker zelf maar uitmaken wat ie vindt, haar engagement uit zich in de keuze van haar thema’s. Ze geeft haar werken voldoende esthetiek mee zodat ze ook nog aangenaam zijn om naar te kijken. Of ze zet je even op het verkeerde been. Dan lijkt een LED-kunstwerk op een lichtreclame in een druk stadscentrum, maar wordt in plaats van tandpasta een quote van de #metoo-beweging gepromoot.
Holzer studeert design en grafische vormgeving in Chicago en Providence. In 1977 verhuist ze naar New York waar haar kunstenaarschap in anonimiteit begint. Als een Loesje avant la lettre plakt ze haar posters, bedrukt met aforismen en slogans. Truisms, zo noemt ze die werken. Alledaagse clichés die zo afgestompt klinken dat hun werkingskracht verloren lijkt. Maar op die formeel ogende plakkaten, krijgen ze een ironische, absurde lading. Terwijl ze feitelijke waarheden verkondigen: ‘Abuse of power comes as no surprise’ (machtsmisbruik komt niet als een verrassing) en ‘Teasing people sexually can have ugly consequenses’ (seksueel misbruik kan lelijke gevolgen hebben).
Taal als uitdrukkingsmiddel en haar engagement komen direct in het begin van haar carrière bovendrijven om nooit meer te verdwijnen.
Wat ze ermee wil bereiken? Op de kunstacademie kreeg ze van een docent een leeslijst in handen gedrukt. Maar wie leest al die boeken, denkt ze. Ik kan beter de essentie van al die titels afdrukken, dan is de kans dat nog iemand er iets van opsteekt, veel groter.
In de jaren ’80 omarmt Holzer de moderne technologie. New Yorkers kunnen niet om de lichtreclames heen die dag en nacht flikkeren in de stad. Ze maakt displays van LED-lampen. Alhoewel die schreeuwende letters de New Yorkers heel vertrouwd zijn, zijn Holzers boodschappen dat niet. Geen reclame voor cola of ‘breaking news’, maar verontrustende teksten: ’Chaos is hell’.
Als de technologie verder ontwikkelt, gaat Holzer daarin mee. Haar displays worden zuilen die van alle kanten te bekijken zijn. Of ze krijgen de vorm van een tunnel waar je onderdoor loopt terwijl boven je boodschappen worden vertoond. Alhoewel de kunstenares later ook andere media ontdekt, zoals T-shirts, stenen bankjes en zelfs condooms, blijven de LED-installaties favoriet. Zoals in Düsseldorf te zien is, is ze die neon-achtige zuilen blijven maken. In 2018 bijvoorbeeld, als Europa wordt overspoeld door Syrische vluchtelingen, ontwerpt ze een display met de woorden ‘They left me’. Ook combineert ze de posters en teksten van de kunstwerken uit haar beginperiode – de Truisms – met LED-zuilen, die soms plat op de vloer liggen en een andere keer diagonaal tegen een hoek van een museumzaal staan geleund. De teksten zijn bewegende boodschappen geworden en dat vindt de kunstenares een waardevolle toevoeging, zo zei ze tegen The Guardian: ‘Nu lijken ze op het gesproken woord. Je kunt benadrukken, je kunt rollen en pauzeren, net zoals de stembuigingen van de mens.’
In de tweede helft van de jaren ’80 ontdekt Holzer een oeroude uitingsvorm: inscripties in steen, zoals die ons bijvoorbeeld door de Romeinen zijn overgeleverd. In haar atelier ontstaan glad gepolijste granieten bankjes waarin haar teksten worden uitgehouwen. Ook graveert ze poëzieregels in beelden die de vorm krijgen van sarcofagen en gedenkstenen. Haar stenen bankjes zijn in 1990 te bewonderen in het Amerikaanse paviljoen van de Biennale in Venetië.
De gruwelijkheden van de Balkan-oorlog, in de jaren ’90, doen haar kiezen voor een luguber materiaal: menselijke botten. Vooral het seksueel geweld tegen vrouwen grijpt haar aan: ‘Ik kon niet langer volstaan met het gebruik van taal, ik moest nu het menselijk lichaam gaan gebruiken.’ De serie die ontstond, Lustmord, reist de hele wereld over. Museummedewerkers worden geïnstrueerd om de menselijke resten, geselecteerd lesmateriaal van artsenopleidingen, respectvol te behandelen. De kunstwerken bestaan uit naast elkaar gerangschikte menselijke botten, vergezeld van poëtische regels, maar ook getuigenissen van daders en slachtoffers uit de Bosnische oorlog.
Oorlogsgeweld blijft een belangrijk thema. Na de oorlogen in Irak en Afghanistan, begin deze eeuw, gebruikt ze documenten van het Amerikaanse leger die ze overneemt op schildersdoek en voorziet van olieverf of metalen laagjes. De documenten zijn openbaar gemaakt, maar vooraf streng gecensureerd. Het gaat bijvoorbeeld om getuigenissen van Amerikaanse soldaten die ontkennen dat ze Iraakse gevangenen hebben gemarteld. De censuur wordt pijnlijk duidelijk omdat Holzer de ingrepen van de overheid benadrukt. De Nederlandse kijker zal de zwart gemaakte vlakken herkennen als die van de vrijgegeven documenten van de kindertoeslagaffaire.
Taal, aldus Holzer, is een belangrijk medium, ook voor haar als beeldend kunstenaar. Want ze wil een verhaal vertellen dat iedereen raakt, niet alleen een select groepje kunstliefhebbers. En ja, wie haar kunstwerken aanschouwt, kan er niet om heen: de duistere kant van het leven krijgt veel meer aandacht dan het lieflijke. Dat is, aldus Holzer, omdat ellende nu eenmaal meer aandacht krijgt dan leuke gebeurtenissen. Ze hoopt dat ze, door het verschrikkelijke uit te beelden, toch iets doet wat een gelukkiger resultaat kan opleveren.
De tentoonstelling ‘JENNY HOLZER’ is tot 6 augustus 2023 te zien in K21 van de Kunstsammlung Nordrhein-Westfalen te Düsseldorf (D). Meer informatie op kunstsammlung.de.
bij de foto:
Street art. Door de straten van New York rijdt een truck met ogenschijnlijke reclame-boodschappen, maar het zijn slogans van Jenny Holzer waarin ze reageert op het geweld van politiemensen tegen burgers.