In het Evoluon in Eindhoven tonen kunstenaars hun verwachtingen van de toekomst. In het verleden zijn er niet zo heel veel kunstenaars geweest die in hun werk de blik op morgen richtten. Artistieke vergezichten die voorbij de horizon reiken, zijn spaarzaam.
Gepubliceerd in FD Persoonlijk van het Financieele Dagblad op 29 oktober 2022
Stel dat u kon praten met uw labradoedel. Zou het niet praktisch zijn als uw hond u kon vertellen dat hij, met het oog op die snertbui buiten, zijn plas nog wel een uurtje op kan houden?
Praten met dieren, zal dat in de toekomst kunnen? In het Evoluon in Eindhoven, dat futuristische gebouw dat sinds september een wedergeboorte doormaakt, nemen ze een voorschot op die toekomst. Je kunt daar vragen stellen aan een groep zeemosselen. Dankzij AI, artificiële intelligentie, en algoritmes, formuleren de mosselen alleszins redelijk klinkende antwoorden.
Een waarschuwing vooraf: mosselen houden, net als mensen, óók van een heerlijk potje roddelen.
De pratende schaaldieren zijn een schepping van de Amsterdamse mediakunstenaar Mark IJzerman. Hij verwerkt ecologische vraagstukken in digitale kunstwerken. De opstelling vormt met negen andere futuristische werken een soort toekomstkermis, onderdeel van de veel grotere expositie ‘RetroFuture’.
Alhoewel verbeelding hét expressiemiddel is van de kunstenaar, zijn er in het verleden weinig kunstenaars geweest die een blik wierpen op de dag van morgen. Schilders en beeldhouwers verbeeldden liever gebeurtenissen uit het verleden. Kijken in de toekomst was weinig relevant. Waarom je druk maken over wat morgen komen gaat, als je ervan overtuigd bent dat alles in de toekomst in de handen ligt van de Allerhoogste. Speculeren over diens plannen had weinig zin.
Er is één uitzondering: de ondergang, de Apocalyps die in de bijbel wordt voorspeld. Beroemde werken, zoals Het laatste oordeel van Jheronimus Bosch (ca 1450-1516) en De vier ruiters van de Apocalyps van Albrecht Dürer (1471-1528), lieten ook aan de beschouwer van toen weinig aan de verbeelding over: de mensheid stond een flink pak ellende te wachten.
We kennen natuurlijk wel de futuristische afbeeldingen van Leonardo da Vinci (1452-1519). Vliegtuigachtige machines bijvoorbeeld, die de mens pas vijf eeuwen later zou kunnen bouwen. Maar de tekeningen van dezehomo universalis waren vooral op wetenschappelijke leest geschoeid en minder het resultaat van Da Vinci’s artistieke ambitie, waaruit bijvoorbeeld wel de Mona Lisa is ontsproten.
Als het tijdperk van de moderne kunst aanbreekt, begin vorige eeuw, ontstaan kunststromingen als het kubisme, dadaïsme en surrealisme. Kunstenaars vervormen de werkelijkheid of brengen die terug tot simpele vormen. Die kunst oogt futuristisch, maar dat maakt het nog geen blik in de tijd vooruit. Het blijven reflecties op het heden.
In de architectuur wordt de toekomst wel een thema. Menig architect fantaseert over hoe de mens straks zal wonen; sommigen, zoals Le Corbusier (1887-1965) en Antoni Gaudi (1852-1926), lijken hun tijd ver vooruit met hun moderne, soms grillige ontwerpen. Anderen ontwerpen gebouwen die niet van de tekentafel komen. Te modern, te duur of technisch nog onuitvoerbaar. Goed voorbeeld is The Illinois Mile-High Tower van architect Frank Lloyd (1867-1959), een nooit gerealiseerde wolkenkrabber van 1609 meter hoog die hij in 1956 tekende. Een Nederlands voorbeeld is het project New Babylon van Constant Nieuwenhuys (1920-2005), een antikapitalistische stad die de kunstenaar tussen 1959 en 1974 ontwierp. Constant stelde in zijn imaginaire stad de spelende en creatieve mens centraal. Die mens zou bevrijd zijn van lichamelijke arbeid: al het werk zou door machines worden verricht.
Waar de huizen van de toekomst toen opvielen door formaat en lijnvoering, zie je in het Evoluon dat toekomstig bouwen zich minder op de vorm richt maar de ecologie als leidraad heeft. Architecten Rachel Armstrong en Tria Amalia Ningsih richtten een huis in met levende materialen. De vloer is ingeënt met schimmelsporen die wortelen in het tapijt en zo isolerende eigenschappen ontwikkelen.
Machines die het werk van de mens verlichten waren ook een inspiratiebron voor Fernand Léger (1881-1955). Hij schilderde imaginaire machines. Ook de Schotse kunstenaar Eduardo Paolozzi (1924-2005) was verzot op dat thema. Hij creëerde in de jaren vijftig robotachtige installaties uit brons en laste sculpturen in elkaar die op buitenaardse, mensachtige machines leken.
Vandaag de dag zijn robots geen exponent meer van de toekomst. Ze zien er ook heel anders uit dan kunstenaars – en striptekenaars! – zich vroeger inbeeldden. Het zijn machines die in autofabrieken de kleinste onderdelen tot op de millimeter nauwkeurig met elkaar verbinden. Desondanks zijn robots nog steeds een inspiratiebron voor hedendaagse kunstenaars. Zo iemand is Eric Joyner (1960), een Amerikaanse kunstenaar die Japans uitziende robots schildert. Net als zijn schoolvriendjes was hij als kind al geobsedeerd door robots. Hij besloot in 1999 ze ‘tot leven’ te brengen in kleurrijke landschappen en stadsgezichten. In 2002 meende hij dat er een element aan moest worden toegevoegd en dat werden… donuts. Als vliegende schotels vliegen die koekjes door de luchten op zijn schilderijen.
Van een heel andere orde is de robot die de Nederlandse tweeling Liesbeth en Angelique Raeven – als kunstenaarsduo presenteren ze zich als L.A. Raeven – heeft laten maken. Het is een robotkloon van de zusjes zelf, die ze Annelies hebben genoemd. In het Bonnefantenmuseum in Maastricht is Annelies te bewonderen. Vrolijk ziet ze er niet uit: in een hoekje zit ze met een betraand gezicht droevig te jammeren. Je zou het robotzusje de ultieme vorm kunnen noemen van de ideale mens in de toekomst: niet van vlees en bloed en daardoor onttrokken aan de sterfelijkheid. En toch een bijna realistische afspiegeling van het individu.
Van de kloon van L.A. Raeven lijkt het een grote stap terug naar het schilderij Narcissus van Michelangelo Caravaggio (1571-1610). Dat werk, geschilderd tussen 1597 en 1599, toont ons de mythologische figuur Narcissus aan de rand van een rimpelloze vijver. We weten natuurlijk niet of Caravaggio andere bedoelingen had dan enkel en alleen de mythologische figuur te schilderen die verliefd werd op zijn gespiegelde afbeelding. Maar de diepere laag achter dat mythologische verhaal is dat van de mens die zo geobsedeerd raakt door zichzelf, dat hij zijn afbeelding als het summum van geluk beschouwt. Ook vandaag worden er wereldwijd meer dan 100 miljoen selfies geüpload op Instagram. We zijn allemaal verliefd geworden op ons ons zelfportret, al dan niet met behulp van digitale tools vervolmaakt.
In het Evoluon gaan de kunstenaars Tamiko Thiel en /P een stap verder. In hun Photobooth plaatst een algoritme de foto van jouw gezicht in een filmpje van iemand anders. Het onderscheid tussen echt en nep vervaagt en jij wordt onderdeel van de deepfake samenleving. Welkom in de toekomst.
KADER BIJ HOOFDVERHAAL
Terug naar de toekomst
In het Evoluon in Eindhoven is op 24 september j.l. de expositie ‘RetroFuture’ geopend, te bezichtigen tot 25 maart 2023. In een speelse setting wordt de bezoeker meegenomen in de belevingswereld van toekomstdenkers. Hoe keken die vroeger naar de toekomst? Leren van het toekomst denken van gisteren, dat is het doel.
De tentoonstelling is samengesteld door Next Nature Network, een door kunstenaar Koert van Mensvoort opgericht netwerk van denkers over de toekomst van de aarde. Het samengaan van biologie en technologie staat centraal.
De komende tien jaar organiseert Next Nature exposities in het tot de verbeelding sprekende Evoluon, dat dit jaar een wedergeboorte beleeft. Het iconische gebouw is in 1966 in opdracht van Philips gebouwd en was een technologie- en wetenschapsmuseum. Toen het concern in 1989 in zwaar weer terechtkwam, werd het gesloten. Sindsdien was het een congres- en evenementencentrum, maar de bezoekersaantallen uit de jaren zeventig, toen een half miljoen mensen over de drempel kwamen, zijn nooit meer gehaald. In 2018 kocht Lichtstad Erfgoed BV het gebouw om het weer open te stellen voor een groot publiek. Informatie over de tentoonstelling: www.nextnature.net