Theaster Gates stelt racisme aan de kaak met tentoonstelling in Palais de Tokyo, Parijs
Op het kleine eiland Malaga, voor de kust van Maine (VS), leefden begin vorige eeuw zwart en blank naast elkaar. En mét elkaar, in gemengde relaties, in volstrekte harmonie.
Het was 1912. De slavernij was afgeschaft en op papier hadden de Afro-Amerikanen dezelfde rechten als de blanken. Maar de praktijk was anders. Gemengde relaties, tussen zwart en blank, werden door staat en kerk, door een dominante en burgerlijke blanke gemeenschap dus, afgekeurd en waar mogelijk gedwarsboomd. Zo’n vrijstaatje voor de kust van zijn staat, meende de gouverneur van Maine, zou mensen op verkeerde gedachten kunnen brengen. Dat blank en zwart zomaar met elkaar zouden kunnen samenwonen, trouwen, kinderen krijgen. En dus verordonneerde Frederick W. Paisted dat de 45 bewoners van het 17 hectare grote eilandje moesten verkassen. Wie niet vrijwillig ging, werd een handje geholpen. De bewoners werden over alle windrichtingen verspreid; al te lastige vrijbuiters verdwenen achter het hek van een psychiatrische inrichting.
Sindsdien is Malaga onbewoond. De natuur heeft er vrij spel. Het is een natuurreservaat geworden dat op geen enkele manier mag herinneren aan die kleine periode in het Amerikaanse tijdgewricht waarop blank en zwart het uitstekend met elkaar konden vinden.
De Amerikaanse kunstenaar Theaster Gates (1973) heeft de gemankeerde geschiedenis van het eiland als uitgangspunt genomen voor een expositie in het museum voor moderne kunst Palais de Tokyo in Parijs. Met grote installaties en subtiele details roept hij vragen op over racisme, raciale vermenging en migratie.
Misschien wel het meest veelzeggend voor de sfeer van toen is een filmfragment dat Gates in archieven heeft gevonden. We zien een stevige, blanke vrouw, waarschijnlijk ergens in de jaren dertig van de vorige eeuw geïnterviewd. Ze zegt dat ze niets tegen zwarten heeft, integendeel, dat ze zelfs het beste met hen voor heeft. En zal het ook niet het beste voor dat krachtige ras zijn, zegt ze met een brede smile, als dat ras zich niet met andere vermengt?
‘Amalgam’, zo heeft Gates zijn expositie genoemd. U kent amalgaam misschien van de vulling in uw kiezen, het staat voor een legering van verschillende metalen. Voor Gates is het een etiket waarmee hij de vermenging van rassen aangeeft. Waarmee hij vragen oproept over discriminatie, gedwongen migratie en rassenvermenging, die, ook al ligt 1912 een eeuw achter ons, aan actualiteit nog niets hebben ingeboet.
Een zaal in het Palais de Tokyo heeft Gates ingericht als een bos, een Afrikaans oerwoud, maar dan in artistieke zin. Het bos is uitgekleed, want er staan alleen stammen, mechanisch ontdaan van hun bast. Maskers moeten de Afrikaanse sfeer oproepen en als dat niet volstaat, dan doen dat wel de clichématige klanken die we kennen uit dat werelddeel: oerwoudgeluiden en trommels. Je dwaalt door het bos en je zintuigen scherpen zich: hoor je wat je hoort, zie je wat je ziet? Heel even voel je je ontheemd, omgekeerd evenredig aan de slaven die destijds naar het bovendek geranseld werden. Bij het verlaten van de zaal hoef je geen moeite te doen om de blik van de zwarte suppoost te negeren; hij heeft zichzelf al zo goed als onzichtbaar gemaakt door zijn blik in zichzelf te keren.
Centraal in de expositie staat een installatie die Gates met veel gevoel voor cynisme het Bureau voor Toerisme van Malaga heeft genoemd. Op een podium staan objecten die een bevroren moment in de tijd weergeven. De tijd is die waarin Malaga het eiland was waarop mensen in harmonie met elkaar leefden, ongeacht hun verschillende afkomst. Dus zien we maskers uit Afrika, maar ook een ouderwets schoolbord. In zijn beste dagen had het eiland zelfs een schooltje. Een in neon uitgevoerde slogan op dat podium vat de expositie treffend samen: ‘In the end is nothing pure.’ Zuiverheid bestaat niet. Een statement dat, in een tijd waarin volken, rassen en religies weer tegen elkaar worden opgezet, met eigen identiteit en vermeende suprematie als uitgangspunt, ons niet onberoerd mag laten.
Expositie ‘Amalgam’, Theaster Gates, Palais de Tokyo Parijs, tot 12 mei 2019.